(دوور) یان (دۉر) پرسیارێکیش لێرەدایە!
(دوور) یان (دۉر) پرسیارێکیش لێرەدایە!
سەردەمانێک کە هێشتا ڕێنووسی کوردی جێگر نەبوبوو، بۆ جیاکردنەوەی هەندێ دەنگی وەک /ڕ/ لە دەنگی /ر/ کەڵک لە دوو نیشانەی(رر) وەردەگیرا و بۆ نیشاندانی /ڵ/ یان لامی قەڵەو دوو لام (للـ) بەکار دەهات. هەر لەم سەردەمەدا بۆ جوێکردنەوەی دەنگی بزوێنی /ی/ درێژ لە دەنگی بزوێنی /ی/ ی کورت، دوو /ییـ/ بەکار دەهات و بۆ نموونە بۆ ئەوەی بکوترێت کە دەنگی /ی/ لە «شیر»دا دەنگی درێژە، دەنووسرا «شییر». هەر بەو شێوەیە نیشانەی /وو/ بۆ دەنگی بزوێنی /و/ی درێژ واتە/û/ دانرا.
سەردەمانێک کە هێشتا ڕێنووسی کوردی جێگر نەبوبوو، بۆ جیاکردنەوەی هەندێ دەنگی وەک /ڕ/ لە دەنگی /ر/ کەڵک لە دوو نیشانەی(رر) وەردەگیرا و بۆ نیشاندانی /ڵ/ یان لامی قەڵەو دوو لام (للـ) بەکار دەهات. هەر لەم سەردەمەدا بۆ جوێکردنەوەی دەنگی بزوێنی /ی/ درێژ لە دەنگی بزوێنی /ی/ ی کورت، دوو /ییـ/ بەکار دەهات و بۆ نموونە بۆ ئەوەی بکوترێت کە دەنگی /ی/ لە «شیر»دا دەنگی درێژە، دەنووسرا «شییر». هەر بەو شێوەیە نیشانەی /وو/ بۆ دەنگی بزوێنی /و/ی درێژ واتە/û/ دانرا.
بەڵام چون دەنگی بزوێنی /ی/ کورت و درێژ مانایان نەدەگۆڕی و ئاوەڵدەنگ[۱] بوون نەک فۆنێمی[۲]
سەربەخۆ کە دوو پیتی سەربەخۆی بۆ دابنرێت، ڕێنووسی کوردی لە ڕەوتی
خۆچاککردنی خۆیدا، نیشانەی دوانەیی /ییـ/ لە ملی خۆی داماڵی. هەروەها ڕێنووسی
کوردی نیشانەی وەکوو /ڕ/ و /ڵ/ی بۆ خۆی
دانا و نیشانەی دووانیی /رر/ و /للـ/ی لە ملی خۆی کردەوە.
کۆڕی زانیاریی کورد لە حەفتاکانی
سەدەی زایینیی ڕابوردوودا، هەوڵی دا بە دانانی /وَ/ بۆ دەنگی /û/ ، ڕێنووسی کوردی لەدەستی /وو/
ڕزگار بکات. سەرەڕای ئەوەی زۆرێک کتێب بەو شێوەیە چاپ کرا، بەڵام ئەو هەوڵە سەری
نەگرت و بە هۆکارگەلێک کە من نازانم چی بوون، نیشانەی /وو/ گەڕایەوە نێو نووسینی کوردی.
مامۆستا هەژار هەوڵی دا لە فەرهەنگی «هەنبانەبۆرینە»دا، وەفای خۆی بۆ ئەو ڕێچکەیەی کۆڕی زانیاری بنوێنێت و وا بزانم نەیویست دڵی نیشانەی /وو/یش بشکێنێت بۆیە بۆ ئەو دەنگە نیشانەی سەیری /ۇ/ ی بەکارهێنا. ئەو نیشانەیەی مامۆستا هەژار بە جۆرێک بە گەڕانەوە بۆ سیستەمی ئیعراب لێکدرایەوە و بۆیە پاش هەنبانەبۆرینە نیشانەی (ۇ) بە جیددی وەرنەگیرا و جێگایەکی لە ڕێنووسی کوردیدا بۆ خۆی نەکردەوە.
مامۆستا هەژار هەوڵی دا لە فەرهەنگی «هەنبانەبۆرینە»دا، وەفای خۆی بۆ ئەو ڕێچکەیەی کۆڕی زانیاری بنوێنێت و وا بزانم نەیویست دڵی نیشانەی /وو/یش بشکێنێت بۆیە بۆ ئەو دەنگە نیشانەی سەیری /ۇ/ ی بەکارهێنا. ئەو نیشانەیەی مامۆستا هەژار بە جۆرێک بە گەڕانەوە بۆ سیستەمی ئیعراب لێکدرایەوە و بۆیە پاش هەنبانەبۆرینە نیشانەی (ۇ) بە جیددی وەرنەگیرا و جێگایەکی لە ڕێنووسی کوردیدا بۆ خۆی نەکردەوە.
ئەو میراتە سەرەتاییەی بە دوو پیت نووسینە کە لە (وو)دا بۆمان ماوەتەوە، هەندێک گرفت دروست دەکات و ئێستا ڕەنگە کاتی ئەوە هاتبێت کە بپرسین ئەگەر هەوڵەکەی کۆڕی زانیاری دووپات بکەینەوە، ئاخۆ چیمان دەست دەکەوێت و چ زیانێکمان وێ دەکەوێت؟ من لێرەدا هەوڵ دەدەم ئەو گرفتانەی کە نیشانەی/وو/ دروستی دەکات، بخەمە پێش چاو:
-
نیشانەی /وو/ لە دوو نیشانەی /و/ پێکهاتووە و بێجگە لەوە کە نابێت دەنگێک بە
دوو نیشانەی دەنگێکی تر ، بنووسرێت، خودی نیشانەی /و/ خۆی نیشانەی دوو دەنگی ترە! واتە لەکاتێکدا کە لە ڕینووسی کوردیدا نیشانەی (و) نوێنەری دەنگی بزوێنی/u/ لە وشەی«کورت » دایە، هاوکات
نوێنەری دەنگی /w/ لە وشەی «وریا»دایە. بەڵام ڕێنووسی کوردی بەوەوە ناوەستێت و بە دووپات کردنەوەی ئەو نیشانەیە ئەرکی نواندنی دەنگێکی تریشی پێ دەسپێرێت.
-
لە کاتێکدا کە دەبێت ژمارەی پیتەکانی وشەی «مێژوو» دەبێت چوار بێت،
بەرنامە کامپیۆتێرییەکان بە پێنجی دەژمێرن و تەنانەت خۆیشمان هەر بە دوو /و/ی
دەزانین! ئەمە ڕەنگە لەسەر فێر بوونی نووسین و تەنانەت بیرکردنەوەی منداڵان لە پەیوەندیی دەنگ و پیت، کارتێکەریی خراپی ببێت.
-
هەندێ جار دوو دەنگی /uw/
دەکەونە دوای یەکتر و لە دەنگی /û/ جیا ناکرێنەوە. بۆ نموونە ئەو ڕەگی کارانە کە بە
/وو/ کۆتایی دێن، وەکوو «بوون » و «چوون »، گەردانی ڕابردووی نیزیک و سادەیان لێک جوێ ناکرێتەوە. «بووم=buwim» «بووم=bûm » یان «چووم=çuwim»
لە بەرانبەر «چووم=çûm»دا. هەرچەند لێڵ بوون دیاردەیەکی ئاساییە بۆ نووسین و هەرچەند بۆ ئەم باسە دەتوانین بە «چووگم ، چوومە=çuwim» لە بنزاراوەی تر گرفتەکە چارە بکەین، بەڵام ئیمکانی دروست بوونی گرفت لەلایەن ئەو لێکچوونەوە هەر وەکوو خۆی دەمێنێتەوە.
-
نووسینی /وو/ دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی زیاتری نووسینی کوردی. وەکوو بەڕێز
حەسەن سۆران دەیوت ئێمە ڕۆژانە هەزاران /و/ی زیادە دەنووسین. بە
بەڵگەهێنانەوەیەکی لەو شێوەیە کە ئێستا لە باشووری کوردستان لە زۆرێک شوێندا،
لەجێی «مێژوو» دەنووسن «مێژو» و زۆر بێدەربەستانە ئەوە
لەپێش چاو ناگرن کە بزوێنەکانی /وو=û/ و /و=u/ دوو فۆنێمی سەربەخۆن و دوانەی ماناگۆڕی[۳]
وەکوو (کوڕ/کووڕ )یان (تور/توور)مان هەیە و بۆمان نییە وەک یەک فۆنێم لەگەڵیاندا
هەڵسوکەوت بکەین.
-
لە شێوەزارەکانی باشووردا، لەوانە کەلهوڕی و گەڕووسی، نیشانەی ( ۊ) یان بۆ دوودەنگیی[۴]
/وی/ داناوە. بۆ نموونە کاتێک کرمانجێکی مەهابادی دەنووسێت «دوور»، شێوەزارەکانی
خوارەوە بۆ نواندنی جیاوازیی دەنگەکەی خۆیان لەگەڵ کرمانجیی خواروودا دەنووسن «دۊر»؛ هەرچەند ڕەنگە ئەو دوو دەنگە دوو دەنگی ماناگۆڕ نەبن و بکرێت بە دانانی یەک
نیشانە وەکوو /ۉ/ ئەو دوو دەنگە لە یەکتردا کۆ بکرێنەوە. بۆ نموونە کاتێک دەنووسرێت «سۉر» هەر شێوەزارێک وەکوو خۆی بیخوێنێتەوە. (ئەم بەڵگەیە لاوازە)
پێشنیاری من گەڕانەوە بۆ پێشنیارەکەی کۆڕی زانیارییە، بە دەستکارییەکی
بچووکەوە: ئەمجارە نیشانەیەکی وەک /ۉ/ لە جێی /وو/
بەکاربهێنرێت. ڕەنگە بەو شێوەیە دەقی کوردی
کورتتر ببێتەوە، زەمینەی هەڵەی ڕێنووسی لە ڕۆژنامەوانیدا کەمتر بێتەوە و فێرکردنی
نووسینی کوردیش تەنانەت لە ئێستایش ئاسانتر ببێتەوە.
ڕەنگە سەردەمانێک تیکنۆلۆژی خۆی وەکوو بەربەستێک بۆ پێشنیاری چاککردنی ڕێنووس بنواندبایە و لە گرفتی سەختەواڵەیی وەک چاپخانە و ماشێنی تایپدا، ئیمکانەکانی سنووردار بکردبایەت؛ بەڵام ئەمڕۆ تیکنۆلۆژی ڕێگا دەدات لە هەفتەیەکدا بنەمای نەرمەواڵەیی بۆ جێبەجێ کردنی پێشنیاری لەو شێوەیە دابین بکرێت.
ڕەنگە سەردەمانێک تیکنۆلۆژی خۆی وەکوو بەربەستێک بۆ پێشنیاری چاککردنی ڕێنووس بنواندبایە و لە گرفتی سەختەواڵەیی وەک چاپخانە و ماشێنی تایپدا، ئیمکانەکانی سنووردار بکردبایەت؛ بەڵام ئەمڕۆ تیکنۆلۆژی ڕێگا دەدات لە هەفتەیەکدا بنەمای نەرمەواڵەیی بۆ جێبەجێ کردنی پێشنیاری لەو شێوەیە دابین بکرێت.
من ئەم باسەم وەکوو بیرخستەوەیەک و پێشنیارێک هێناوەتە گۆڕێ و هاوکات زیانە
گەورەکەی ئەو پێشنیارەیشم لەپێش چاوە: لە سەردەمێکدا کە ڕێنووسی کوردی بەرەو
جێگیربوون دەچێت، پێشنیاری تازە شڵەژان و ناجێگیری دروست دەکات. ئەوەتا خۆم
باسەکەم بە ڕێنووسی باوی ئێستا نووسیوە.
نظرات